Böcek istilasından sonra kuraklık da çam fıstığını vuruyor

Elçin Yeni / Kapak Fotoğrafı: Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü

Çam fıstığı, iç ve dış piyasada yüksek ekonomik değeri olan dünyada ve ülkemizde önemli değere sahip bir ürün. Akdeniz iklimine bağlı gelişen çam fıstığı, ülkemizde en çok Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde üretiliyor. Orman Genel Müdürlüğü’nün verilerine göre çam fıstığının yüzde 85’i ihraç ediliyor.

Ege Bölgesi’nde en büyük üretim alanları, İzmir’in Bergama ilçesindeki Kozak Yaylası ile Aydın’a bağlı Koçarlı ilçesi.

Kozak Yaylası, Balıkesir ile sınır olan Madra Dağı, Ayvalık ilçesi ile Aliağa ve Manisa’nın Soma ilçeleri arasında kalan 386 bin 910 dönümlük bir ormanlık alan. Havzanın 295.720 dönümü orman, 186.910 dönümü fıstık çamı ağaçlarıyla kaplı. 

Bölge halkı içinde önemli bir geçim kaynağı olan çam fıstığı üretiminde 2010’lu yıllarda başlayan verim düşüklüğü üreticiyi sıkıntıya düşürdü. Yöre halkının çeşitli kurumlara başvurmasıyla başlatılan çalışmaların sonucunda, verim düşüklüğünün temel nedeninin; ana vatanı Amerika olan çam fıstığı kozalağı emen bir böcek olduğu tespit edildi. 

İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü tarafından kurulan bilim heyeti ile başlatılan çalışmaların sonucunda söz konusu böcekle mücadele için bir kapan projesi geliştirildi. Büyükşehir belediyesi, 2022 yılında 500 adet kapan alarak yaylaya yerleştirdi. Sayının artırılması hedefleniyor. Büyükşehir Belediyesi’nin ulusal ve uluslararası araştırmacıların katılımıyla bu yıl gerçekleştirmeyi planladığı çam fıstığı çalıştayı, kamu tasarruf tedbirleri nedeniyle gelecek yıla ertelendi.

Çam fıstığı, 23 yılın sonunda elde edilebiliyor

Küresel piyasada önemli bir ürün olan çam fıstığında Türkiye, dünyada çam fıstığını en çok ihraç eden Akdeniz ülkelerinden.

Ülkemizde çam fıstığı üretiminde öncü olan Orman Genel Müdürlüğü’nün verilerine göre 2022 yılı içerisinde yaklaşık 1.140 tona yakın çam fıstığı üretimi gerçekleşti. TÜİK’in verilerine göre ise son 3 yılda 565 ton çam fıstığı ihracatına karşılık 33.107.813 dolar ülke ekonomisine döviz girdisi oldu.

Çam fıstığında Ocak-Kasım 2019 arasında 455 ton üretim sağlanırken yaklaşık  24 milyon dolar ihracat, Ocak-Kasım 2020 arasında 606 ton yaklaşık 38 milyon dolar ihracat gerçekleşti. Bu oranla bir yıllık dönemde ihracatta yüzde 55 artış gözlemlendi.

Çam fıstığının kilosu 1.900- 2.350 lira arası değişiyor. Bu kadar değerli olmasının sebebi fıstık çamının sert kabuklu kozalaklarından çıkarılması. Besin değeri oldukça yüksek olan  fıstık çamı ağacı 8-9 yaşından itibaren kozalak üretimine başlıyor. Fıstık çamı ağacının en verimli dönemi  20 yaşından sonrasıdır. Kozalaklar üç yılda ağaç üzerinde olgunlaşarak çam fıstığına dönüşüyor. Bu uzun süreç, çam fıstığının değerini artırıyor.

İlk işaretler, 2000’lerin ortalarında görüldü

Kozak Havzası’nda  2000’lerin sonuna yakın  başlayan çalışmalar önemini korurken verim düşüklüğüne ilişkin tespitlerde yapılmaya devam ediliyor.

İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin öncülüğünde kurulan bilim heyetinin başkanlığını yürüten İstanbul Üniversitesi- Cerrahpaşa Orman Fakültesi, Ormancılık Mühendisliği, Toprak İlmi Ve Ekoloji Anabilim Dalı ve Bölüm Başkanı Prof. Dr. Doğanay Tolunay uzun yıllardır Kozak Havzası için çalışmalarını aralıksız sürdürüyor.

Çalışmalar ilişkin bilgi veren Tolunay, “2000’li yılların ortalarından itibaren tahmini 2005-2007 yıllarında fıstık çamlarındaki verim düşüklüğü ile ilgili bölgedeki muhtarlar kurumlarla yazışmalar başlatıyor. Kozak Yaylası çok geniş bir alan. Fiilen orman ama hukuken orman olmayan bir yer. Yani oradaki fıstık ağaçları vatandaşların tapulu arazileri üzerinde bulunan ağaçlar.” ifadelerini kullandı.

Sözlerine devam eden Tolunay, “ Bölgeye ilk 2008 civarı gittim.. O zaman İstanbul Üniversitesi Orman fakültesine bir dilekçe ile başvuruldu. Aynı zamanda Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü’ne başvurulmuş. İlk rapor Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü’nden yayınlandı. Rapor hazırlanmadan önce köylüler dinlenildi. Olası durumlar üzerinde duruldu. Köylülerin ilk iddiaları ‘ Aliağa endüstri bölgesi, Soma’da termik santral var. Taş ocaklarının, madenlerin etkisi oldu mu?’ üzerineydi. Öncelikle enstitü, yapraklardan örnek alarak ağaçların beslenmesinde sorun var mı, yok mu diye bakıyor. Ağaçların beslenmesinde yüksek değer bulunmuyor. Raporda hava kirliliğine ve meteorolojik, iklim değişikliğine ilişkin de veriler var. Bu şekilde bir rapor hazırlanıyor.”dedi.

“Böceği yiyen bir hayvan yok, bu yüzden artıyor”

Araştırmalar, tespit edilen böcek üzerine yoğunlaştı. Kökeni Amerika’ya dayanan 2000’li yılların başında İspanya’da ve İtalya’da da tespit edilen böceğin Türkiye’deki ilk kaydı 2009-2010 yıllarında İstanbul’da yapıldı. Böcek hakkında konuşan Prof. Dr. Doğanay Tolunay, “ 2011 yılında şunu öğrendik: Verim düşüklüğü olunca yörede bulunan kooperatif ve firmalar yurtdışından fıstık çamı kozalağı ithal etmişler. Böceğin bölgeye bu şekilde ulaştığını düşünüyoruz. İspanya ve İtalya’da da görülen böceğin Avrupa’ya da ithalat  yolu ile girdiği düşünülüyor.”ifadelerini kullandı.

Tolunay, böceğin çam kozalaklarına etkisini şöyle açıkladı:

“Böcek oldukça ilginç. Çok hareketli olmasıyla beraber sıcakta daha çok hızlı hareket ediyor… Herhangi bir tehdit algıladığında kötü koku bırakıyor ve bir hortumu var; bu hortumu kozalakların içine sokuyor, kozalak tohumları olgunlaşmadan boşaltıyor.Böcekler yumurtadan çıkıyor, larva haline geliyor ve daha sonra tırtıla dönüşüyor. En son böcek şeklini alsalar da bu gelişim sürecini bu böceklerde tam  görmüyorsunuz.Ağacın öz suyunu emiyor. Kendi ana vatanlarında yılda bir kez döl verirken, iklim değişikliğine bağlı olarak görüldüğü yerlerde  üç, hatta artan sıcaklıklarla birlikte 3-4 kez yumurtlayabilir hale geldi. Ayrıca bu böceği yiyen kuş, hayvan benzeri de yok. Bu nedenle sürekli artıyor.”

Kozak Yaylasında çam fıstığı ağaçlarının coğrafi işaretli bulunması nedeniyle kimyasal ilaçlamanın mümkün olmadığını belirten Tolunay, böcekler için kapan oluşturduklarını ifade etti.

Orman Genel Müdürlüğü,  Orman Zararlarıyla Mücadele Daire Başkanlığı’nın çam kozalağı emen böcek ile ilgili hazırladığı çalışmada kozalak miktarına ilişkin veriler de mevcut. 1990-2018 yılları arasındaki verilere göre, 2011 yılında kozalak miktarında ani bir düşüşün gözlemlendiği, 2015 yılında üretiminin yeniden yükseldiği, 2017 yılında 758 tona kadar bir gerilemenin gözlemlendiği belirtiliyor.

Aynı çalışmada ülkemizde 2014 yılında Kozak bölgesinde haziran-ekim döneminde 12 farklı köyde yapışkan tuzakların kurulduğu, olumlu sonuç alınamadığı görülüyor.

“Üreticiler iflasın eşiğine geldi”

Bergama ilçesinde 1997 yılından bu yana çam fıstığı ticareti ile uğraşan üretici Yasin Bayram, 2011 yılından bu yana ciddi bir krizle karşı karşıya kaldıklarını ifade etti.

Bayram, “2011 yılından beri süregelen verim düşüklüğünün sebebi tam olarak bilinmemekle birlikte, bölgedeki ekosistem değişiklikleri, zararlılar ve hastalıkların etkili olduğu düşünülüyor. Sorun ne olursa olsun, üreticiler bu süreçte kaderine terk edilmiş ve çözüm üretilmemiştir. Bu aynızamanda bölgedeki işletmelerin ve istihdamın da ciddi şekilde etkilenmesine yol açılmıştır.” dedi.

Çam fıstığı işleme, paketleme ve pazarlama süreçlerinde etkilendiğine dikkati çeken Bayram, bölge halkının iş bulma umuduyla başka şehirlere göç etmek zorunda kaldığını vurguladı.

“Tek neden böcek değil; kuraklık önemli bir faktör”

Prof. Dr. Doğanay Tolunay’ın başkanlığındaki  ekipte yer alan Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Ekoloji Anabilim Dalıöğretim üyesi Doç. Dr. Kahraman İpekdal, Kozak Havzası’ndaki verim düşüklüğüne  ilişkin şu değerlendirmeyi yaptı:

“Böcek ekolojisi konusunda çalışan bir araştırmacıyım. Tespit edilen böcek kozalakların içindeki tohumları emerek beslenen bir türdür. Dolayısıyla fıstık çamına zarar veriyor ve fıstık çamı tohum sayısının azalmasına neden oluyor. Bu böcek ülkemize 2010’ların ilk yarısında girdi ve tüm ülkeye kısa sürede yayıldı.

Kozak’ta Orman Genel Müdürlüğü’nden destek alarak yaptığımız çalışmalarda böcek kaynaklı ciddi bir verim düşüklüğü olduğunu gördük. Ancak verim düşüklüğüne  sadece böceklerin kaynaklı olduğunu söyleyemeyiz. İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından desteklenen bir çalışmada, fıstık çamlarının ciddi bir kuraklık stresi ile karşı karşıya olduğunu da tespit ettik. Dolayısıyla söz konusu böcek ve iklim değişimine bağlıkuraklık fıstık çamı verim düşüklüğünün temel nedenleri olarak görünmektedir. Bunun dışında hava kalitesinde veya toprak yapısında fıstık verimini etkileyecek herhangi bir durum saptanmadı.”

İpekdal, konuyla ilgili raporlama çalışmasının sürdüğünü söyledi..

Bölge halkının alandaki altın madenciliği ve taş ocaklarındaki faaliyetlerin verim düşüklüğüne etki ettiği yönündeki kaygısını da değerlendirdiklerini belirten İpekdal, bölgedeki madencilik faaliyetlerinin fıstık çamı verimine bir etkisi olduğuna dair bulguya ulaşmadıklarını söyledi.  

Prof. Dr. Doğanay Tolunay da Aliağa termik santraline en yakın mesafede bulunan çam fıstıklarında ölçüm yaptıklarını ve herhangi bir kirlilik bulmadıklarını belirtti. Kozak Havzası’ndaki çam fıstıklarına oranla Aliağa termik santraline en yakın mesafede  daha çok çam fıstığına rastladıklarını ifade etti.

İzmir Büyükşehir Belediyesi böcekler için kapan kuruyor

Orman Genel Müdürlüğü, Orman Zararlarıyla Mücadele Daire Başkanlığı’nın çalışmasına göre, fıstık çamında 1 hektar alanda 2-28 kg arasında çam fıstığı elde ediliyor. Bunun pazar değeri 25 ile 35 avro/kg civarında.

İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin Tarımsal Hizmetler Daire Başkanlığı’nda görevli  orman mühendisi Mehmet Volkan Kester, İzmir Büyükşehir Belediyesi’nin konuyla ilgili çalışmaları hakkında bilgi verdi:

“2010 yılından bu zamana kadar Kozak yaylasında fıstık çamı ağaçlarında kozalak ve küner verim düşüklüğü yaşanmaktadır. Bu düşüş %80’lere kadar ulaşmıştır. Bu sebeple Büyükşehir Belediye Başkanlığımız ve Türkiye Ormancılar Derneği arasında 2019 yılı sonundana verim düşüklüğünün araştırılmasına yönelik bir proje başlattık.

Belediyemiz bu kapsamda akademisyenlerle çalışmasını yürüttü. Karaveliler ve Aşağıbey mahallelerinde kurulan istasyonlar her hafta düzenli takip edildi. 2020 yılında Toprak ve Yağmur Örneklemesi araştırmaları grubuyla toprak ve ibre örnekleri alındı. Meteorolojik araştırmalarıgrubuyla Hacıhamzalar ve Göbeller mahallerine iki adet meteoroloji istasyonu kuruldu.

2021 ve 2022 yıllarında çalışmalar sürdü. Bir büyük ve bir küçük olmak üzere toplamda 30 adet çam kozalak emici böcek için tuzak konuldu. 2022 yılında ise 500 adet böcek tuzağı alınıp sahaya yerleştirildi. Kış ayları böceğin kışladığı dönem olduğu için tuzaklar Kasım-Aralık-Ocak aylarında kontrol edilip böcekler imha ediliyor.”

“Aydın, İzmir kadar etkilenmedi”

Ege Bölgesi’nin  çam fıstığı  üretim merkezlerinden Aydın’ın Koçarlı ilçesinde yetişen Kozak tipi çam fıstığına göre daha ufak ve dolgun olmasıyla meşhur ve  coğrafi tescilli Aydın çam fıstığı; yaşanan böcek sorununa rağmen  verimini korumaya devam ediyor. 

Aydın Ticaret Odası’nın verilerine göre, şehirde her yıl ortalama 300-350 ton çam fıstığı üretiliyor.  Türkiye’de üretilen çam fıstığının yüzde 60’ı bu ilden karşılanıyor. Yörede üretilen fıstığın yüzde 80’ı ihraç edilerek ülke ekonomisine önemli bir  katkı sağlıyor.

Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Meyve Yetiştirme ve Islahı Anabilim Dalı’ndan Dr. Öğr. Üyesi Burak Erdem Algül, Aydın çam fıstığı ve üretimi hakkında şu bilgileri verdi:

“İlimizde Koçarlı ilçesinde üretilen çam fıstığı oldukça yüksek kalitedir. Ürün  ‘Aydın Çam Fıstığı’ adı altında coğrafi işaret almıştır.. Aydın’da üretilen çam fıstığının yaklaşık yüzde 80-90’ı ihraç edilmektedir.

“Üreticimiz bilinçli, ağaç bakımlarını düzenli yapıyor”

Bölgemizde madencilik faaliyetleri de yürütülüyor. Bu noktada maden işletmelerine yakın olan bahçelerin iyi takip edilmesi gerekiyor. Üreticilerle yaptığımız görüşmelerde madenin belirgin bir etkisi olmadığını belirtiyorlar. Bölgemizde böcek sorunu ile karşı karşıyayız, Aydın / Koçarlı bölgesinde geniş alanlara zarar vermektedir. Zararın etkisi yıldan yıla değişkenlik göstermektedir. Bölgemizde verim mevsimsel değişimlere bağlı olarak da değişkenlik gösteriyor. Durum daha çok ekolojik koşullarla ilişkili, ancak bu dönemde verim düşüklüğü dikkat çekmiyor. Bölge üreticisi bilinçli hale geldi ve ağaç bakımlarını düzenli yapıyorlar.”

 

Bu haber, Avrupa Birliği finansal desteği ile üretilmiştir. Haberin içeriği tamamıyla Elçin Yeni’nin sorumluluğu altındadır ve hiçbir durumda Avrupa Birliği’nin görüşlerini yansıtmamaktadır.